درباره زنبور عسل که خدا می گوید ما مردم از عسلش استفاده می کنیم اما به خلقتش توجهی نداریم

برای بیشتر ما زنبور عسل مساوی همان عسل است که البته خیلی وقت ها، عسل طبیعی اش هم به دست مان نمی رسد. یا اینکه تا می گویند زنبور عسل، یاد «هاچ» می افتیم. خیلی که بخواهیم فکر کنیم، یاد نظم و زندگی اجتماعی شان می افتیم و درس های کتاب علوم. اما شگفتی های زنبور عسل یکی دو تا نیست. همین که یکی از سوره های قرآن به نام زنبور عسل است، یعنی باید بدانیم که ماجرا چقدر جدی است. این هفته سراغ زنبور عسل رفته ایم؛ باز هم به قدر قوه درک خودمان که البته خیلی هم کم است.
به طور کلی زنبورهای عسل را می شود به 3 دسته تقسیم کرد:
1- ملکه که تخم می گذارد.
2- نرها که کارشان فقط بارور کردن ملکه جدید است.
3- کارگران که ماده های عقیم هستند و انواع متعددی دارند.
بدن زنبور عسل به طور متراکم از موهایی پوشیده شده و دارای تارهای جانبی کوتاه است. این موها به راحتی دانه های گرده را می گیرند. در چشم ها و پاهای او، موهایی صاف وجود دارد و پاهای جلویی در حاشیه ساق، موهای راست و خشن و کوتاهی دارد که برای تمیز کردن چشم ها از گرده گل به کار می رود؛ چیزی شبیه به یک برس چشمی. بال های زنبور هنگام پرواز، به وسیله قلاب هایی با هم درگیر می شوند. این بال ها 400 بار در ثانیه تکان می خورند. آرواره های زیرین در زنبورهای کارگر صاف هستند و برای جمع آوری گرده و ساختن شاخه ها به کار می روند. آرواره های بالایی هم شبیه قاشقک های طویلی هستند که با آنها، گرده های گل جمع آوری می شوند.
لب پایینی حیوان تبدیل به خرطوم می شود و مایه شهد در اثر عمل مکندگی حلق به درون چینه دان بزرگ یا معده زنبور عسل کشیده می شود. این یعنی اینکه زنبور دو معده دارد یکی برای عسل و آن یکی برای بقیه چیزها! 4 لب مثلثی دریچه ای را درست می کند و از ورود عسل به معده دیگر جلوگیری می کند. البته هر وقت بدن حیوان نیاز به تغذیه داشته باشد، راه برای ورود عسل به معده باز می شود تا زنبور هم چیزی از آن خودش درست می کند بخورد. زنبور عسل با همه ریزی اش، روده باریک و درازی دارد. در انتهای بدن هم عضو سوزنی شکلی وجود دارد که فقط در کارگران و ملکه ها دیده می شود. حس بویایی در زنبوران عسل بسیار قوی است و چشم هایشان دارای تعداد فراوانی واحد بینایی است. البته این موجود مغز نسبتاً بزرگی هم دارد. با این همه زنبوران عسل توانایی تشخیص رنگ قرمز و سیاه از هم را ندارند.
چرا؟ خدا می داند.
گرده زنبور عسل یا همام موم، دارای انواع ویتامین است. گرده شامل قندهای احیاکننده است و تمام اسیدهای آمینه ضروری مورد نیاز انسان در ترکیب پروتئینی موم وجود دارد. عصاره عسل هم حاوی چربی ها، روغن ها، ویتامین ها و هورمون رشد است.
دانه گرده در پزشکی اهمیت خاصی دارد. در درمان بیماری های پروستات و آلرژی و در حال بی اشتهایی از داروهایی که از دانه گرده ساخته می شوند، استفاده می کنند. دانه گرده به عنوان مکمل غذایی به کار می رود و از آن در رفع چین و چروک و لکه های صورت استفاده می شود. حتی از نیش زنبور هم به علت خاصیت قلیایی و اسیدی بودن آن، در درمان بیماری ها استفاده می کنند.
ممکن است گل هایی که زنبور روی آنها می نشیند، تلخ باشند اما در بدن حیوان دستگاهی هست که مواد تلخ را جذب می کند. عسل طبیعی زنبور اگر هزار سال هم بگذرد، میکروب قبول نمی کند. زنبور عسل سالم ترین مواد عالم را به صورت ضد میکروب می سازد و برای همین هم پزشکان عسل را برای میکروب زدایی از بدن توصیه می کنند.
تولید مثل زنبور ها دو ضلع دارد؛ کار اصلی را ملکه انجام می دهد و زنبورهای نر او را در این امر یاری می کنند. ملکه جوان 6 روز بعد از بیرون آمدن، با یک زنبور نر جفت گیری می کند. اندام های جفت گیری نر پاره شده و در کیسه ی تناسلی ملکه باقی می مانند تا اینکه بعد از باز گشتن به کندو، کارگران آن را از بین می برند. وقتی تخمدان های ملکه پر شد و شکم را پر کرد، ظرف دو روز تخمگذاری شروع می شود. از تخم های لقاح نیافته، زنبورهای نر و از لقاح یافته ها، زنبورهای ماده به وجود می آیند.

شگفتی های بیشتر

زنبورهای عسل تقسیم کاری عجیب و البته بامزه ای بین خودشان دارند. ملکه زنبور عسل تخم ریزی می کند. جثه او از زنبوران دیگر درشت تر است و موقعیت مخصوصی دارد. برخی از زنبورها مامورند تا درجه حرارت داخل کندو را در حال تعادل نگه دارند، برای از آنها مامور ساخت و مرمت کندو هستند؛ کارگرانی نیز که مسئول نوشیدن شهد گل ها هستند، از کندو بیرون می روند و هر کدام از نوع مخصوصی از گل ها استفاده می کنند.
زنبورها برای رسیدن به منطقه گل ها گاهی راهشان را نشانه گذاری می کنند و با پراکندن بوهای مختلف در مسیر، راه را چنان مشخص می کنند که کمتر امکان دارد زنبوری سرگردان شود. آنها شیره گل ها را به بعضی از حفره های داخل بدن خود می فرستند. در آنجا که مثل یک کارخانه کوچک مواد شیمیایی می ماند، شهد گل تغییر می کند و در فرایندی که البته عقل من و شما به آن قد نمی دهد، به عسل تبدیل می شود. کار به اینجا ختم نمی شود و زنبورها مجدداً عسل ساخته شده را از بدن خود بیرون می فرستند. رنگ عسل بسته به آنکه زنبور بر روی کدام گل یا میوه نشسته و از آن بهره گیری کرده باشد، متفاوت است.
زنبورها در ساختن عسل آنچنان ماهرانه عمل می کنند که خواص درمانی و دارویی گیاهان کاملاً به عسل منتقل می شود. به همین دلیل عسل دارای بسیاری از خواص درمانی گل ها و گیاهان روی زمین است.

خلقت پیچیده

حجم کار و فعالیت در نظر زنبورهای عسل بسیار بالاست. آنها چنان کار می کنند که هیچ چیز نمی تواند جلوی فعالیت خستگی ناپذیرشان را بگیرد. دانشمندان متوجه شده اند گرسنگی و نیاز، آنها را مجبور به کار نمی کند. چون دو یا سه گل برای تغذیه شبانه روزی این حشره قانع کافی است. او فقط در یک ساعت می تواند آذوقه چند هفته را از 300 گل تهیه کند. بنابراین سیستم بدن آنها به گونه ای طراحی شده که انگار عاشق کارند. در نتیجه همین عشق به کار است که موجودات دیگر از دسترنج شان استفاده می کنند. از یک کندو شاید بتوان تا 40 کیلو عسل تهیه کرد.
یکی دیگر از خدمات زنبور عسل، گرده افشانی و تکثیر گیاهان است. او بیش از حشرات دیگر عامل نقل و انتقال گرده گل هاست. کشاورزان و باغداران باتجربه همیشه در گوشه و کنار کشتزار و باغ خود چند کندوی زنبور عسل دارند تا برایشان کار گرده افشانی گل ها و گیاهان را انجام دهند. زیست شناسان می گویند از بین رفتن زنبور عسل مساوی نابودی هزاران نوع از گیاهان، گل ها و میوه ها خواهد بود.
زنبورهای عسل همچنین نسبت به نظافت و پاکیزگی بسیار حساسند. آنها هرگز روی نقاط آلوده و کثیف نمی نشینند. اگر یکی از آنها چنین خطایی کرد، وقتی بخواهد وارد کندو شود، زنبورهای محافظ از ورودش جلوگیری می کنند. در برخی از فیلم های تهیه شده از زندگی زنبورهای عسل دیده شده که گاهی زنبور آلوده، توسط زنبورهای محافظ با خشونت کشته می شود.
برخی از کارشناسان توصیه می کنند عسل را نباید در ظرف های فلزی ذخیره کرد. جالب این است که قرآن هنگامی که از زنبورهای عسل سخن می گوید، از خانه آنها تنها در سنگ و چوب یاد می کند.

460 رشته علم در یک مغز کوچک

در آیات قرآن به وضوح به هوش و شگفتی زنبور عسل اشاره شده است. یکی از این موارد آیه 68 سوره نحل است و به اسم همین حشره شگفت انگیز نامگذاری شده: «پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد از کوه ها، درختان و آنچه از داربست هایی که مردم برمی افرازند، برای خود خانه هایی برگیر».
البته کلمه وحی در اینجا به معنای غریزه است؛ غریزه ای که خداوند در زنبور قرار داده. با توجه به معنای آیه مشخص می شود که تلاش و حرکت حیوانات و خانه سازی آنها همه بر اساس غریزه ای است که خداوند در درون آنها قرار داده. ممکن است بپرسید غریزه منحصر به زنبور عسل نیست و در همه حیوانات وجود دارد. پس چرا تنها در اینحا این تعبیر آمده است؟
پاسخ را دانشمندان داده اند. آنها می گویند این حشره شگفت انگیز آنچنان تمدن و زندگی اجتماعی شگفت انگیزی دارد که از جهات زیادی بر تمدن انسان و زندگی اجتماعی او پیشی گرفته، زنبورها با مغز کوچک خود که از ارزن کوچک تر است، 460 رشته علم را به کار می گیرند تا کار ساختن مخزن لانه و عسل را انجام دهند. این فقط کار وحی و اتصال به خدا است.
اولین ماموریتی که برای زنبورها در این آیه بیان شده، ساخت کندوست. شاید به این دلیل که کندوی مناسب نخستین شرط زندگی است و به دنبال آن، فعالیت های دیگر امکان پذیر می شود. با توجه به معنای آیه، لانه و کندوی عسل باید در نقطه مرتفعی از کوه و درخت باشد تا به خوبی بتواند از آن استفاده کند.
می شود گفت مومنان هم باید مثل زنبور عسل باشند؛ مفید و به دردبخور. پیامبر اکرم (ص) انسان هایی که نعمت ها را درست هزینه می کنند، به زنبور عسل تشبیه کرده اند. «مومن مثل زنبور است». هر چه نعمت مصرف می کند عسل می شود. (بحارالانوار، 238 ، 61، باب 10) خداوند در آیه بعد به زنبور می فرماید: «سپس از همه میوه ها بخور، پس راه های پروردگارت را خاضعانه طی کن. از شکم های آنها نوشیدنی رنگارنگ بیرون می آید که در آن شفای مردم است، البته در این (زندگی زنبور) برای کسانی که فکر می کنند، قطعاً عبرتی هست».
خداوند بعد از خانه سازی زنبور به او می گوید حالا راهت را برو و البته این راه را خاضعانه برو و شگفتا که زنبور معنای این تواضع را به خوبی درک کرده. در مقابل زنبور عسل انبوه گل ها و درختان هستند و او می تواند از هر کدام که بخواهد، تغذیه کند. زنبور عسل اما با هوش و همان تواضعی که خدا به او توصیه کرده. راه های مختلفی را می پیماید و درست همانجایی می نشیند که باید بنشیند. در پایان هم بی آنکه خانه را گم کند، به خانه برمی گردد.
بعد هم خداوند میگوید: «در عسل برای مردم شفا قرار داده ایم» که البته ناگفته پیداست عسل، شفای همه دردها نیست چون به صورت نکره «شفاء» آمده است. در آخر آیه هم می فرماید: «تمام درس ها و عبرت ها برای کسانی است که اهل فکر و اندیشه باشند» و البته افرادی هستند که در تمام عمر از عسل استفاده می کنند ولی حاضر به چند دقیقه فکر درباره آن نیستند.

آیا می دانستید

* زنبور عسل برای تولید یک کیلوگرم عسل طبیعی باید بر روی بیش از 3 میلیون گل بنشیند.
* زنبور عسل برای جمع آوری شهد گل ها حداکثر 5 - 4 کیلومتر از کندو دور می شود.
* از زنبور عسل 6 محصول حاصل می شود (عسل، موم، بر موم، گرده گل، ژله رویال و زهر).
* هر کلونی ( زنبوران کندو) فقط دارای یک ملکه است. اگر ملکه ای جدید دکلونی متولد شود، ملکه مادر با نیمی از زنبوران کارگر کندو را ترک می کند و بر روی شاخه های درختان اطراف می نشینند که به اصطلاح می گویند زنبور بچه کرده.
* زهر زنبور عسل برای انسان مفید است و از آن برای درمان بعضی از بیماری ها مانند روماتیسم و ام اس استفاده می شود.
ممنبع: همشهری آیه 7